Trong đời sống hiện đại, khái niệm "chánh niệm" được nhắc đến rất nhiều, nhưng cũng dễ bị hiểu sai. Có người nghĩ chánh niệm là cố gắng giữ cho tâm luôn an tĩnh, không có phiền não, không có suy nghĩ. Có người lại cho rằng chánh niệm là tập trung cao độ vào một điểm duy nhất để gạt bỏ mọi thứ khác. Những quan niệm này, tuy xuất phát từ thiện chí, nhưng chưa phản ánh đúng tinh thần chánh niệm theo lời Phật dạy.
Chánh niệm không phải là sự ép buộc tâm, càng không phải là một trạng thái đặc biệt để chạy trốn hiện thực. Chánh niệm chính là khả năng thấy rõ điều đang xảy ra trong hiện tại, mà không thêm thắt, không bớt xén, không đánh giá. Khi một niệm tham khởi, ta biết: đây là tham. Khi một niệm sân khởi, ta biết: đây là sân. Khi một cảm giác an lạc khởi, ta cũng chỉ biết: đây là an lạc. Tất cả chỉ là những hiện tượng tâm, sinh lên rồi diệt đi, không phải là "cái tôi" của ta.
Nếu ta hiểu lầm rằng tu tập là phải "đuổi" tham sân si ra khỏi tâm, thì thật ra ta đang nuôi dưỡng một lớp phản kháng mới. Càng chống lại, chúng càng mạnh thêm. Chánh niệm không đứng về phía nào cả – không đồng lõa với tham sân, cũng không chiến đấu với chúng. Nó chỉ soi sáng và cho phép ta thấy chúng đúng như chúng là.
Một hình ảnh thường được dùng để minh họa là tấm gương: gương phản chiếu mọi hình bóng đi ngang, nhưng gương không dính mắc, không nắm giữ, cũng không xua đuổi. Chánh niệm cũng vậy. Nhờ soi sáng trong im lặng và trong sáng, tâm dần có khoảng không rộng rãi, không còn bị chi phối bởi thói quen đồng hóa.
Hiểu đúng về chánh niệm giúp ta không còn loay hoay trong hai cực đoan: hoặc buông xuôi, mặc cho tâm bị dẫn dắt bởi phiền não; hoặc gồng mình kháng cự, cố gắng đè nén chúng. Chánh niệm là con đường trung đạo: chỉ thấy và biết, không thêm một lớp dính mắc nào.
Và từ sự thấy biết chân thực đó, trí tuệ bắt đầu nảy nở. Ta nhận ra: niệm nào cũng vô thường, cũng thay đổi, cũng tan biến. Càng thấy rõ, tâm càng nhẹ. Càng buông, sự tự do càng lớn dần.
Hiểu đúng về chánh niệm là nền tảng cho mọi thực tập khác. Không có sự thấy biết trọn vẹn này, thiền tập dễ trở thành một sự gò ép, hoặc một sự thỏa hiệp với dòng tâm thức. Ngược lại, khi chánh niệm được hiểu đúng và sống đúng, nó trở thành cánh cửa mở ra an lạc và giải thoát trong từng giây phút hiện tại.